Dotychczas żaden z historyków nie pokusił się o to, aby dogłębnie zbadać i opisać walki o Pleszew w styczniu 1945 roku albo chociaż wyjaśnić zagadkę wysadzenia sowieckiego czołgu na rynku. Do dziś nie znaliśmy prawdziwych przyczyn wybuchu czołgu, jego typu, jednostki pancernej ani nazwisk poległych czołgistów. W tym artykule odkrywamy wszystkie te informacje.
Dotarłem do rozkazów, dzienników działań bojowych i raportów jednostek Armii Czerwonej, które 24 stycznia 1945 roku wyzwoliły Pleszew spod okupacji hitlerowskiej. Dokumenty archiwalne rzucają nowe światło na historię naszego miasta z końca II wojny światowej. Jak wyglądało zdobycie Pleszewa z perspektywy rosyjskich archiwów wojskowych?
Pleszew w pasie natarcia 33 Armii
12 stycznia 1945 roku rozpoczęła się zimowa ofensywa strategiczna Armii Czerwonej tzw. wislo-oderskaja operacija (pol.: operacja Wiślańsko-Odrzańska). W ramach ofensywy I Front Białoruski pod dowództwem marszałka Gieorgija Żukowa miał wykonać operację Warszawsko-Poznańską. Pleszew znalazł się w pasie natarcia 33 Armii gen. płk. Wiaczesława Dmitrewicza Cwietajewa. W skład 33 Armii wchodziły: trzy Korpusy Strzeleckie 16, 38 i 62 (łącznie 9 dywizji), 9 Korpus Pancerny gen. lejtnanta wojsk pancernych Iwana Fedorowicza Kiriczenki oraz 7 Gwardyjski Korpus Kawalerii gen mjr. Michaiła Pietrowicza Konstantinowa. 33 Armia operowała na lewym skrzydle I Frontu Białoruskiego. Niedaleko od Pleszewa na południe (ok. 15 km) wzdłuż linii Łask - Sieradz - Kalisz - (Sobótka - Bronów - Koźminiec) - Koźmin - Śmigiel - Kargowa - Frankfurt nad Odrą przebiegała oś rozgraniczenia między I Frontem Białoruskim, a I Frontem Ukraińskim.
Przyczółek na lewym brzegu Prosny
Już 23 stycznia 1945 roku wieczorem Rosjanie zdobyli przyczółek na Prośnie w rejonie Bogusławia. Z raportów 362 Dywizja Strzeleckiej dowiadujemy się, że:
„23 stycznia 1945 roku część oddziałów dywizji wykonała marsz w nowy rejon ześrodkowania. Awangarda dywizji 2/1210 sp (2 batalion 1210 pułku strzeleckiego), 397 OCAD (samodzielny przeciwpancerny dywizjon artylerii samobieżnej), 2/936 ap (2 bateria 936 pułku artylerii), OZPR (samodzielna kompania przeciwlotniczych ciężkich karabinów maszynowych) i POZ (mobilny oddział inżynieryjno-saperski), wyruszyła o 11.00 po drodze ŻYCHÓW - MORAWIN - JANKÓW - ROMANKI - BLIZANÓWEK i o godz. 18.00 osiągnęła wschodni brzeg rzeki Prosny, gdzie natrafiła na ostrzał nieprzyjaciela z zachodniego brzegu. 20 minut przed podejściem naszych czołowych oddziałów most w Bogusławiu został wysadzony w powietrze przez nieprzyjaciela. O 19.00 pluton piechoty z 3 batalionu 1210 Pułku Strzeleckiego przeprawił się po lodzie na przeciwległy brzeg i nawiązał walkę z wrogiem, który wkrótce wycofał się na Bogusławice i zajął pozycję na skraju lasu na południe od Bogusławia. O 20.00 przeciwnik w rejonie Bogusławice i gaju południowego dysponował 3-4 karabinami maszynowymi i 1 baterią moździerzy. O 20.30 oddział rozpoznawczy przeszedł po lodzie na zachodni brzeg rzeki, a nieprzyjaciel po krótkim oporze rozpoczął odwrót na zachód”.
Celem jest Kanał Kościańsko-Obrzański
Natarcie wojsk sowieckich z rejonu Kalisza i z rubieży Prosny ruszyło 24 stycznia 1945 r. przed świtem. Głównym zadaniem 9 Korpusu Pancernego było dotarcie - najpóźniej do godziny 17.00 dnia następnego - do LUBINIA i uchwycenie przepraw na kanale Kostiener - Obra (pol. Kanał Kościańsko-Obrzański) w rejonie KRZYWINIA.
Oddziały pancerne forsowały rzekę Prosnę na przeprawie PRUSZKÓW - ZAGORZYN k. Kalisza. Most dla czołgów budował 109 Samodzielny Batalion Saperów. 9 Korpus Pancerny został podzielony na kolumny uderzeniowe i prowadził pościg za nieprzyjacielem w następującym porządku:
• 95 Bobrujska Brygada Pancerna Czerwonego Sztandaru pod dowództwem ppłk. Najma Markowicza Sekundy nacierała według marszruty KOŚCIELNA WIEŚ - GOŁUCHÓW - BIRKENAU (Brzezie) - PRZYDZIAŁKI - PLESZEW - KOTLIN - WITASZYCE - JAROCIN,
• w drugim eszelonie za 95 BP „w gotowości do wykorzystania jej sukcesu” podążała 108 Bobrujska Brygada Pancerna Czerwonego Sztandaru płk. Wasilija Nikiforowicza Baraniuka i 1455 Baranowicki Pułk Artylerii Samobieżnej,
• równolegle na południu, po osi marszu KOŚCIELNA WIEŚ - KUCHARY - BISMARKDORF (Karsy) - KREISAU (Krzywosądów) - JANKÓW - LUDWINA - FABIANÓW - WILCZA - PRUSY - ZAKRZEW - GOLINA - POTARZYCE - JARACZEWO - BRUCZKÓW przemieszczała się 23 Głuchowsko-Rzeczycka Brygada Pancerna Orderu Suworowa płk. Semena Wasiljewicza Kuzniecowa wraz z 1508 Baranowickim Pułkiem Artylerii Samobieżnej, a za nimi posuwały się 8 Batalion Piechoty Zmotoryzowanej i 218 Dnieprowsko-Rzeczycki Pułk Moździeżowy.
Sowiecki wywiad przyfrontowy donosił, że Pleszewa broni garnizon niemiecki, składający się głównie z żołnierzy Volkssturmu w sile maksymalnie jednego pułku piechoty.
Do zdobycia Pleszewa dowództwo sowieckie wyznaczyło 95 brygadę czołgów z 9 Korpusu Pancernego i 3 batalion piechoty z 1206 Pułku Strzeleckiego (362 dywizja, 62 korpus), wspierany przez baterię dział z 936 Pułku Artylerii.
Przebieg działań w dn. 24 stycznia 1945 r. opisany jest w dzienniku bojowym 95 BP:
„Brygada ze 1455 Pułkiem Artylerii Samobieżnej otrzymała zadanie sforsowania rzeki Prosny na przeprawie PRUSZKÓW - KALISZ, a następnie atakowania w kierunku KUCHARY - GOŁUCHÓW - PLESZEW - KOTLIN - WITASZYCE - ŁUGI - ROSZKÓW z pierwszym zadaniem zdobycia GÓRY. Następnie podążała w kierunku JARACZEWO - ULRIKENHOF (Niedźwiady) – leśniczówka WRONINY - DOLSK - LUBIŃ z głównym zadaniem do godz. 17.00 dn. 25.01.1945 zdobycia przepraw na kanale KOŚCIAN - OBRA w rejonie KRZYWINIA. Brygada o 5.30 w następującym porządku - 195 batalion czołgów, 3 batalion czołgów, batalion piechoty zmotoryzowanej, kompania dowodzenia, przeciwlotnicza kompania karabinów maszynowych - wyruszyła przez ZAGORZYN do zadania forsowania rzeki Prosny. Kołowy transport brygady nie był w stanie pokonać nieprzygotowanej przeprawy i pozostał na wschodnim brzegu. Po sforsowaniu rzeki czołgami brygada kontynuowała marsz po nakazanej marszrucie. Nie napotykając żadnego oporu brygada zajęła GOŁUCHÓW, BIELAWY, BRZEZIE, PRZYDZIAŁKI i zbliżyła się do wschodnich przedmieść PLESZEWA, gdzie natrafiła na zacięty opór nieprzyjaciela”.
Czołg młodszego lejtnanta Afanasjewa
Frontalny atak na miasto od wschodu miał przeprowadzić 195 batalion 95 BP. Na Kalischerstrasse (ul. Kaliska) Niemcy ustawili trzy barykady. Na ostatniej barykadzie u wlotu na Hitler Platz (Rynek) Niemcy zniszczyli pierwszy nadjeżdżający sowiecki czołg. W raportach bojowych 95 BP czytamy:
„Jadący na czele kolumny zwiad w składzie plutonu czołgów ze strzelcami pistoletów maszynowych wjechał na dużej prędkości do Pleszewa, został ostrzelany z kamienic silnym ogniem przeciwpancernym, karabinowym i automatycznym. Pierwszy czołg zwiadu został spalony ogniem z <Fausta>”. To bardzo istotny zapis, gdyż przeczy teorii, jaka przez lata dominowała w Pleszewie, że czołg został wysadzony przez niemieckiego żołnierza przy użyciu miny przeciwczołgowej. Dzięki sowieckim dokumentom wiemy na pewno, że czołg został zniszczony pociskiem kumulacyjnym z ręcznego granatnika typu „panzerfaust”.
Zginęło 5 członków załogi: komandir tanka młodszy lejtnant Stefan Andriejewicz Afanasjew (20 lat), mechanik-kierowca starszy sierżant gwardii Anatolij Aleksandrowicz Selezniew (24 l), celowniczy starszy sierżant Borys Iwanowicz Susłow (l. 20), radiotelegrafista-strzelec mł. sierżant Mikołaj Pietrowicz Petljakow (l. 20) oraz ładowniczy sierżant Grigorij Fiedotowicz Umanskij (l. 27). Polegli sowieccy czołgiści zostali pośmiertnie odznaczeni Orderami Wojny Ojczyźnianej; d-ca i kierowca - I klasy, a pozostali - II klasy.
Tego dnia nad ranem zwiadowcy Armii Krajowej zaobserwowali, że między Pleszewem a Prokopowem przemieszcza się silna rosyjska jednostka pancerna. Dziś już wiemy, że były to pozostałe bataliony 95 BP (o nr 3 i 142), które oskrzydliły miasto od północy, a następnie rozbiły oddziały niemieckie, próbujące wydostać się z miasta drogą na Jarocin. W dzienniku bojowym 95 BP znajdujemy zapis: „Obchodząc Pleszew z prawej strony brygada rozpoczęła bój na zachodnich obrzeżach miasta. W wyniku ataku czołgów na tyły przeciwnik rozpoczął paniczny odwrót w kierunku MALINIE - KOWALEW. W ciągu 45 minut miasto było oczyszczone z piechoty wroga. Kontynuując natarcie brygada zajęła KOTLIN, WYSZKI, WITASZYCE, LICHTENTAL (Witaszyczki), napotykając tylko grupy uciekinierów, wycofujące się na zachód”.
Chwała 7 kompanii sierżanta Razdobrojewa
Natarcie czołgów wspierał batalion piechoty i artyleria. Oto opis walk z dziennika bojowego 1206 Pułku Strzeleckiego: „Pułk po odpoczynku wykonał marsz TRUSTY - ANNOPOL - MORAWIN - JANKÓW - GOLISZEW - STAWISZYN - DŁUGA WIEŚ - JANKÓW - (pułk pokonał przeprawę na Prośnie w rejonie BISKUPICE - BOGUSŁAW) - TURSKO - BIRKENAU (Brzezie), o godzinie 13.00 na czele z 3 batalionem pod dowództwem kapitana Podpodnikowa osiągnął przedmieścia Pleszewa i rozpoczął bój o miasto. Batalion był wspierany przez 1 baterię 936 Pułku Artylerii. 3 batalion zajął pozycje wyjściowe i ruszył do boju o miasto. W rezultacie zdecydowanego ataku od frontu i z flanek do godziny 17.00 batalion zniszczył dwie kompanie nieprzyjaciela i zajął Pleszew. (...) W bojach o Pleszew wyróżnili się żołnierze 7 kompanii pod dowództwem starszego sierżanta Razdobrojewa. Po rozbiciu przeciwnika pułk skierował się na PACANOWICE - PARDELAK - BRONISZEWICE i o godzinie 24.00 skoncentrował się w okolicach ŻBIK, gdzie zorganizował obronę”.W wyzwoleniu Pleszewa brał udział miejscowy oddział Armii Krajowej, który niespodziewanie zaatakował Niemców od strony gorzelni na Maliniu. Miało wówczas dojść do „braterskiego” spotkania żołnierzy AK i Armii Czerwonej. Jednak źródła rosyjskie nie wspominają nic na ten temat.
Po zajęciu miasta Sowieci rozłożyli po północnej stronie rynku 30-metrowy pas czerwonego płótna. Był to znak dla lotnictwa, że miasto zostało już opanowane przez własne oddziały.
Według raportów Rosjanie zdobyli w Pleszewie 40 niesprawnych samochodów, 9 karabinów maszynowych typu MG-34 (Maschinengewehr 34) oraz 3 magazyny z żywnością.
Operująca na południe od Pleszewa 23 Brygada Pancerna rozbiła niemiecki punkt oporu w Fabianowie.
7 Gwardyjski Korpus Kawalerii przeprawił się przez Prosnę na odcinku ŻERNIKI - JEDLEC. Kierował się przez TURSKO na BRZEZIE, dotarł do PRZYDZIAŁEK, ale nie wziął udziału w walkach o Pleszew. Kawaleria nie była wykorzystywana do walk ulicznych. 7 GKK ominął miasto od północy w odległości 2 km, kierując się na ZAWIDOWICE - PACANOWICE - MARSZEW - KURCEW - SŁAWOSZEW - WOLĘ KSIĄŻĘCĄ - SŁUPCĘ.
W obronie Pleszewa Niemcy stracili około 30 zabitych. Straty sowieckie wyniosły 15 żołnierzy rannych i 14 poległych, w tym: 5 czołgistów z 95 Brygady Pancernej, 1 fizylier z 23 Brygady Pancernej, 7 podoficerów i żołnierzy z 1206 Pułku 362 Dywizji Strzeleckiej oraz 1 artylerzysta z 397 Samodzielnego Dywizjonu Artylerii Samobieżnej tej samej dywizji. W tabeli pod artykułem wymienione są ich imiona, nazwiska, otciectwo (imię ojca), data i miejsce urodzenia, stopnie i przydziały wojskowe.
Żołnierze Armii Czerwonej polegli 24 stycznia 1945 r. w walkach o Pleszew
95 Brygada Pancerna (załoga rozbitego czołgu T-34/85):
1. Dowódca czołgu mł. lejtnant (podporucznik) Stefan Andriejewicz Afanasjew, ur. 1925 r. we wsi Lapti (Mozyrz, Białoruska Sowiecka Socjalistyczna Republika), odznaczony Orderem Wojny Ojczyźnianej I klasy (rozkaz z 6.02.1945 r.)
2. Mechanik - kierowca st. sierżant gwardii Anatolij Aleksandrowicz Selezniew, ur. 1921 r. we wsi Kinjasz (Rejon Możginski, Udmurcka Autonomiczna SSR), wcielony 17.05.1942 r., odznaczony Orderem Wojny Ojczyźnianej I klasy pośmiertnie (rozkaz 30.03.1945 r.)
3. Celowniczy st. sierżant Borys Iwanowicz Susłow, ur. w 1925 r. we wsi Wronnica (Obłaść Nowgorodska, Rejon Mstinski), wcielony do Armii Czerwonej 10.08.1942 r., odznaczony Orderem Wojny Ojczyźnianej II klasy pośmiertnie (rozkaz 30.03.1945 r.)
4. Radiotelegrafista - strzelec mł. sierżant Mikołaj Pietrowicz Petljakow, ur. 1925 r., Woroncowka ul. Komsomolskaja 11 (Obłaść Woroneżska, Rejon Worońcowski), odznaczony Orderem Wojny Ojczyźnianej II klasy pośmiertnie (rozkaz 30.03.1945 r.)
5. Ładowniczy działa sierżant Grigorij Fiedotowicz Umanskij, rocznik 1918, wieś Malinino (Rejon Timaszczewski, Kraj Krasnodarski), powołany 24.10.1939 r., odznaczony Orderem Wojny Ojczyźnianej II klasy pośmiertnie (rozkaz 30.03.1945 r.)
23 Brygada Pancerna
6. Czerwonoarmista Anton Iwanowicz Lisicin, ur. wieś Pocha (Obłaść Archangielskaja, Rejon Pineżski)
1206 Pułk Strzelecki 362 Dywizji Strzeleckiej
7. Mł. sierżant Wasilij Iwanowicz Chromyj, ur. 1913 we wsi Ozierjany (Obłaść Stanisławska, Rejon Tormaczeński, Ukraińska SSR), wcielony do armii przez Rejonowy Komisariat Wojskowy w Toporowsku
8. Mł. sierżant Mikołaj Jakowlewicz Petrow , ur. 1926, wieś Wasiljewka (Obłaść Woroneżska, Rejon Górno-Karaczański)
9. Kapral Nikołaj Pietrowicz Prokopiew, ur. 1926 w Stalińsku (Obłaść Kemerowska)
10. Kapral Iwan Grigoriewicz Koszkin, ur. 1926, sioło Kurczindul (Obłaść Nowosybirska, Rejon Togucinski), powołany do armii w Obłaści Kemerowskiej, Rejon Titowski
11. Czerwonoarmista Zejnit Bogajdinow, ur. 1907, wieś Czurjakowa (Obłaść Czelabińska, Rejon Argajaszski)
12. Czerwonoarmista Wasilij Andriejewicz Bogdanowicz, ur. 1909 w siole Bogdanowiczi (Obłaść Gomelska, Rejon Kormiański, Białoruska SSR)
13. Czerwonoarmista Wasilij Własowicz Bogdanowicz, ur. 1910 w siole Wola (Obłaść Wołyńska, Rejon Kowelski, Ukraińska SSR)
397 Samodzielny Dywizjon Artylerii Samobieżnej (przeciwpancerny)
14. Dowódca czołgu (działa samobieżnego) mł. lejtnant Said Grigoriewicz Garejew, ur. 1922 we wsi Chariuzowka (Obłaść Mołotowska, Rejon Uiński, Kraj Uiński)
Co wiemy o samym czołgu?
Zniszczony na rynku w Pleszewie czołg sowiecki to maszyna typu T-34/85. Pod koniec 1944 roku, przez planowaną ofensywą zimową, 95 BP została przezbrojona w czołgi typu T-34 z armatą kalibru 85 mm (wg stanu etatowego brygada posiadała 65 czołgów). Na ten typ czołgu wskazują także fotografie archiwalne z 1945 r., wykonane podczas demontażu palnikami jego wraku.Widoczne na zdjęciach szczegóły (ZOBACZ W GALERII) konstrukcyjne pozwalają ustalić model, a nawet określić zakład produkcyjny. Ten egzemplarz został wyprodukowany w Uralskiej Fabryce Czołgów nr 183 w Niżnym Tagile (fabryka powstała w 1941 r. z połączenia ewakuowanej Fabryki Parowozów z Charkowa i Uralskiej Fabryki Wagonów w Niżnym Tagile).
O producencie świadczą charakterystyczne elementy wozu i technologia produkcji: typowy właz kierowcy i osłona pancerna jarzma km-u, tylna płyta pancerna kadłuba z dwoma zawiasami, rozstaw i liczba śrub mocujących, kształt włazu dostępu do rozrusznika, specyficzne osłony rur wydechowych, zastosowanie tylnych obejm mocujących na dodatkowe beczki z ropą, kształt zewnętrznych przewodów paliwowych itd. Po tych detalach znawcy tematyki broni pancernej II wojny światowej mogą potwierdzić, że był to czołg T-34/85 z fabryki nr 183, wyprodukowany zgodnie ze standardem fabrycznym z przełomu 1944 i 45 roku.
Komentarze (0)
Wysyłając komentarz akceptujesz regulamin serwisu. Zgodnie z art. 24 ust. 1 pkt 3 i 4 ustawy o ochronie danych osobowych, podanie danych jest dobrowolne, Użytkownikowi przysługuje prawo dostępu do treści swoich danych i ich poprawiania. Jak to zrobić dowiesz się w zakładce polityka prywatności.